Status ochronny

Opracowanie: Iwona Kuklik
Stacja Morska IOUG w Helu

Morświn jest jednym z najbardziej zagrożonych gatunków spośród morskich ssaków w Europie. Mimo, że od lat jest chroniony szeregiem aktów prawnych, jego zasoby nie wykazują symptomów poprawy. Aktualnie do najbardziej zagrożonych, a także najmniej licznych, zalicza się morświny w Morzu Bałtyckim.

W klasyfikacji zagrożeń stworzonej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) ¹ morświn jest sklasyfikowany jako gatunek narażony na wyginięcie (kategoria VU) zarówno globalnie: A1cd, jak również na obszarze Morza Bałtyckiego; A1c, C1+2b (IUNC 2004) ². Jednak ostatnia ocena stanu gatunków europejskich ssaków wykonana dla potrzeb Unii Europejskiej wskazuje, że bałtyckie zasoby morświnów są sklasyfikowane już jako krytycznie zagrożone – C2a(ii) (Hammond, 2007) ³.

2.1. Konwencje międzynarodowe i inne akty prawa międzynarodowego dotyczące ochrony morświnów.

Najważniejszymi podpisanymi przez Polskę międzynarodowymi aktami prawnymi, które w praktyce chronią ten gatunek są:
– Konwencja Berneńska ⁴ i Dyrektywa Siedliskowa ⁵,
– Konwencja Bońska ⁶ i Porozumienie ASCOBANS ⁷,
– Konwencja Waszyngtońska ⁸.

2.1.1. Konwencja Berneńska

Konwencja Berneńska to „Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk”. Rozporządzenie 29/1986 wymienia morświna w załączniku II, który obejmuje ściśle chronione gatunki zwierząt. Zakazuje się zatem umyślnego chwytania, posiadania i zabijania go, jak też rozmyślnego niszczenia lub uszkodzenia jego miejsc odpoczynku i rozrodu. Nie wolno również przeszkadzać  zwierzętom  m.in. w okresie rozrodu lub wtedy gdy mają młode, jeżeli takie postępowanie miałoby mieć istotne skutki w odniesieniu do celów tej Konwencji. Przepisy tej Konwencji  zabraniają też posiadania i handlu żywymi lub martwymi zwierzętami (także wypreparowanymi).

Narzędziem wdrażania postanowień Konwencji Berneńskiej o ochronie europejskiej przyrody żywej i naturalnych siedlisk (Convention on the Conservation of Europaean Wildlife and Natural Habitats) z 1979r., jest tzw. Dyrektywa Siedliskowa (92/43/EWG).

Celem Dyrektywy Siedliskowej Wspólnoty Europejskiej jest ochrona różnorodności biologicznej na obszarze państw członkowskich Unii Europejskiej.

Działania służące ochronie przyrody mają być przede wszystkim ukierunkowane na gatunki zwierząt i typy siedlisk przyrodniczych, będące przedmiotem wspólnego zainteresowania. Państwa członkowskie powinny zapewnić utrzymanie lub odtworzenie korzystnego dla tych gatunków statusu. Status ochronny gatunku jest uznany za sprzyjający, jeśli gatunek w przyszłości może przeżyć jako część naturalnego środowiska, w którym żyje, naturalny obszar jego występowania nie ulega zmniejszeniu a środowisko, w którym bytuje jest dostatecznie rozległe, aby populacje gatunku mogły być zachowane również w przyszłości.

Państwa UE są zobowiązane aby przestrzegać stanu zachowania gatunków, które Dyrektywa Siedliskowa wymienia w specjalnych załącznikach. Morświn został umieszczony w załączniku II ⁹ oraz  IV ¹⁰ jako gatunek wymagający ścisłej ochrony własnej oraz ochrony siedlisk, które są istotne dla jego życia.

Państwa członkowskie powinny wprowadzić rygorystyczny system dla ochrony tych gatunków i zakazać zamierzonego uśmiercania lub odławiania ich w środowisku naturalnym,  zamierzonego zakłócania ich spokoju jak też pogarszania lub niszczenia miejsc rozrodu  i przebywania tych zwierząt. Podobnie ma być zakazane posiadanie, przewożenie i handel osobnikami złapanymi na wolności.

Państwa członkowskie powinny wprowadzić także system monitorowania niezamierzonego odławiania lub uśmiercania  gatunków z załącznika IV i w razie potrzeby, podjąć konieczne badania i działania aby zapewnić stan, kiedy niezamierzone odławianie nie ma istotnie negatywnego oddziaływania na populację tych gatunków.

Należy także wiedzieć, że w ramach systemu Natura 2000 dla gatunków z Załącznika II tworzy się  tzw. obszary specjalnej ochrony (PLH). W Polsce są dwa takie miejsca systemu Natura 2000, gdzie morświn stanowić powinien przedmiot szczególnej ochrony i zarządzania. Są to: Zatoka Pucka i część akwenu w rejonie Półwyspu Helskiego (PLH-220032) oraz wody Zatoki Pomorskiej przyległe do Wolina i Uznamu  (PLH3-20019).

2.1.2. Konwencja Bońska

Konwencja Bońska to „Konwencja o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt” (UNEP/CMS).  Weszła w życie w 1983r. Morświny wymienione są w jej załączniku II jako gatunek wędrowny, posiadający niekorzystny stan zachowania, co do którego istnieje potrzeba zawarcia międzynarodowych porozumień w celu jego ochrony i kontroli. Przykładem takiego aktu jest „Porozumienie o ochronie małych waleni Bałtyku i Morza Północnego” – ASCOBANS – Agreement on the Conservation of Small Cetaceans of the Baltic and North Seas.

Porozumienie to weszło w życie w 1992r. i należy do umów międzynarodowych zawierających w ramach Konwencji Bońskiej. Obecnie podpisało je dziesięć państw: Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Litwa, Niemcy, Polska, Szwecja i Wielka Brytania. Polska podpisała Porozumienie w 1995r., zostając jego 7 państwem członkowskim.

Celem porozumienia ASCOBANS jest stworzenie i utrzymywanie korzystnego stanu zachowania małych waleni. Załącznikiem do Porozumienia jest międzynarodowy plan ochrony i zarządzania, opracowany dla morświnów bałtyckich, który zawiera środki badawcze, ochrony i administracyjne, które powinny podjąć wszystkie państwa członkowskie w zakresie zachowania małych waleni (morświnów) w porozumieniu z innymi kompetentnymi gremiami międzynarodowymi.

W załączniku do Porozumienia wymieniono następujące środki: 1) ochronę i zarządzanie siedliskami morświnów, 2) określenie istotnych  dla małych waleni akwenów i przeprowadzenie badań koordynowanych i rozdzielanych pomiędzy stronami układu i kompetentnymi organizacjami międzynarodowymi, 3) wykorzystanie zwierząt z przyłowu i wyrzuconych na brzeg do badań, 4) ustawodawstwo 5) informację i edukację.

Plan odtworzenia populacji morświnów bałtyckich ASCOBANS (Plan „Jastarnia”)

Od wielu dziesięcioleci wiedziano i przyznawano na forum międzynarodowym, że sytuacja morświnów bałtyckich budzi zaniepokojenie. Drugie spotkanie stron ASCOBANS, jakie odbyło się w listopadzie 1997r. w Bonn (Niemcy), przyjęło Rezolucję o Przypadkowym Połowie Małych Waleni i zaprosiło Strony i Państwa Strefy do opracowania planu odtworzenia morświnów w Morzu Bałtyckim. Plan ten opracowano w Polsce w Jastarni w trakcie seminarium w dniach 9 – 11.01.2002r. (ASCOBANS 2002). W spotkaniu uczestniczyło ponad 40 osób z sześciu państw nadbałtyckich. Uczestnicy seminarium reprezentowali rybaków, grupy zajmujące się ochroną środowiska, odpowiednie ministerstwa, konwencje międzynarodowe oraz instytucje prywatne i publiczne.

Plan odtworzenia populacji morświnów bałtyckich ma na celu:

a. podjęcie kroków zapobiegawczych, zmierzające do natychmiastowego zmniejszenia przyłowu do co najwyżej dwóch morświnów rocznie (w rejonie, w którym dokonano oszacowania liczebności populacji); oszacowanie to bazuje na  inwentaryzacji  morświnów przeprowadzonej w południowym Bałtyku w 1995r. Według szacunkowych danych, rocznie w sposób niezamierzony, odławianych jest 7 morświnów,

b. jak  najszybszą poprawę stanu wiedzy w kluczowych dla sprawy dziedzinach,

c. określenie (pod względem ilościowym) celów odtwarzania, w miarę  przybywania informacji na temat statusu populacji, niezamierzonego przyłowu i innych zagrożeń.

Aby osiągnąć powyższe cele, kraje nadbałtyckie powinny:

1. spróbować zmniejszyć przypadkowy przyłów morświnów,
2. zintensyfikować badania naukowe i obserwacje morświnów,
3. stworzyć takie plany wykorzystania i zarządzania dla ewentualnych obszarów ochronnych,    które respektują ochronę morświna i to, co jest dla niego istotne, jak np. spokój w siedlisku czy dostęp do pokarmu,
4. wyznaczyć osoby lub instytucje do utrzymywania kontaktów międzynarodowych.

Przy realizacji planu państwa będące stronami Porozumienia ASCOBANS powinny współpracować z m.in. z komitetami naukowymi HELCOM, ICES i IWC, a także z Komisją Europejską w sprawach dotyczących rybołówstwa. Pierwszej oceny skuteczności działania planu należy dokonać w trzy lata po wprowadzeniu akustycznych urządzeń odstraszających (pingerów). Ponadto kraje bałtyckie powinny co roku informować ASCOBANS o tym, jak założenia planu realizowane są w praktyce. Aby nadzorować przeprowadzenie Planu  sygnatariusze ASCOBANS delegowali do grupy roboczej reprezentantów  urzędów i organizacji zarówno d/s rybołówstwa, jak i ochrony środowiska. Wskazane jest uczestnictwo w pracach grupy przedstawicieli tych sektorów ze wszystkich państw-stron Porozumienia.

2.1.3. Konwencja Waszyngtońska

Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem (CITES), zwana Konwencją Waszyngtońską, ratyfikowana przez Polskę w 1990r., w Załączniku 2 do Konwencji (Rozporządzenie 45/1976) wymienia gatunki, które mogą być zagrożone jeśli handel nimi nie zostanie uregulowany.

Regulacje prawne Wspólnoty Europejskiej idą w tym zakresie jeszcze dalej. W Załączniku A rozporządzenia Komisji WE 1332/2005 wymienia się wszystkie gatunki waleni  (załącznik ten odpowiada Załącznikowi I konwencji CITES) i tym samym zabrania niemal całkowicie eksportu oraz importu jakichkolwiek gatunków waleni lub ich części.

2.2. Inne międzynarodowe akty i regulacje prawne dotyczące ochrony środowiska i przyrody chroniące zasoby morświnów.

Istnieją też inne porozumienia i postanowienia, które wprawdzie nie odnoszą się wprost do ochrony tego gatunku to ich treść i powinności stron czynią to pośrednio. Są to: Konwencja Helsińska, Międzynarodowa Konwencja o Regulacji Wielorybnictwa, Konwencja o Prawie Morza ONZ, Konwencja ONZ o Różnorodności Biologicznej oraz przygotowywana Europejska Strategia Morska Wspólnoty Europejskiej.

2.2.1.  Konwencja Helsińska

Konwencja o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego zwana Konwencją Helsińską została sporządzona 9 kwietnia 1992r. Polska ratyfikowała ją w 1999r.

W 1996r. organ wykonawczy tej konwencji Komisja Helsińska (HELCOM) przyjął specjalną rekomendację dla ochrony bałtyckich morświnów. W swym Zaleceniu nr 17/2 stwierdza, że ilość morświnów w Bałtyku uległa dramatycznemu zmniejszeniu i że niezamierzony odłów tych zwierząt w trakcie połowów ryb, pogorszenie warunków i zakłócenia w środowisku, w którym żyją, mają  niekorzystny wpływ na ten gatunek. Sytuacja morświnów bałtyckich wymaga podjęcia natychmiastowych środków tak, aby można było zapewnić dalsze istnienie tego gatunku. Zgodnie z postanowieniem państwa członkowskie powinny wykonać następujące zalecenia:

– unikać przypadkowego odławiania morświnów sprzętem rybackim,

– podjąć działania w porozumieniu z ICES służące zbieraniu i analizie informacji;  potrzebne są m.in. informacje o obszarze występowania morświnów jak też zagrożeniach dla tego gatunku takich jak: zawartość substancji trujących w środowisku, śmiertelność spowodowana przez sprzęt rybacki jak też zakłócenia spowodowane przez ruch statków (hałas pod wodą),

– rozważyć, czy nie są potrzebne morskie obszary ochronne dla morświnów np. w ramach  Morskich Obszarów Chronionych  BSPA (Baltic Sea Protected Areas) na Bałtyku tam , gdzie wiadomo jest, że przebywają morświny,

– co trzeci rok składać raport o wykonaniu zaleceń Komisji. Ten punkt został  zmieniony na raportowanie coroczne tak, aby ASCOBANS mogło zbierać dane od państw członkowskich, a HELCOM od krajów nadbałtyckich, nie będących członkami ASCOBANS.

2.2.2.  Międzynarodowa Konwencja o Regulacji Wielorybnictwa ¹¹

Powstała w 1946 roku powołując jako organ wykonawczy Międzynarodową Komisję Wielorybniczą – IWC ¹². Celem tej komisji jest zachowanie stanu populacji wielorybów ¹³ gatunków dużych wielorybów), a z drugiej strony systematyczny rozwój przemysłu wielorybniczego. Można za pomocą tej konwencji chronić gatunki zagrożone, ustanawiać obszary ochronne dla wielorybów, wyznaczać ilościowe kontyngenty połowów  i ustanawiać przepisy dotyczące wielkości odławianych zwierząt, określać okresy ochronne i okresy połowu, definiować miejsca ochrony i odławiania wielorybów, zakazać połowu karmiących i wychowujących młode samic oraz zestawiać informacje o połowach i inne dane statystyczne i biologiczne.

Komisja Wielorybnicza ma trzy komitety, z których jeden jest komitetem naukowym. W jego skład wchodzą setki badaczy wielorybów. Zadaniem komisji jest propagowanie zagadnienia i, w razie potrzeby,  badanie wielorybów i ich połowów, zbieranie i analiza danych statystycznych o obecnym statusie populacji i wpływie na nią  połowów prowadzonych przez człowieka, ocena i upowszechnianie informacji o środkach, które mogą przyczynić się do zwiększenia populacji tych ssaków. Pod nadzorem komitetu naukowego działa pewna ilość podkomitetów i grup roboczych, wśród których, w kontekście ochrony morświnów, szczególnie ważny jest komitet do spraw małych waleni. Grupa ta corocznie określa najważniejsze gatunki i obszary, które powinny zostać zbadane. Grupy naukowców analizują m.in. zasięg terytorialny małych waleni, ich wędrówki w różnych porach roku, ekologię oraz zamierzony i przypadkowy połów tych ssaków. W ostatnich latach zajmowano się m in. sytuacją bałtyckich morświnów.

2.2.3.  Konwencja o Prawie Morza ONZ

Konwencja Morska ONZ (UNCLOS 1982) weszła w życie w 1994r. Rozdział 11 Konwencji traktuje o ochronie i zachowaniu środowiska morskiego. Stwierdza się w nim m.in., że państwa powinny stosować lub w porozumieniu z innymi krajami wdrażać takie metody, które pozwalają chronić żyjące zasoby morza. Artykuły 65 i 120 dotyczą ssaków morskich. Państwa z dostępem do morza lub kompetentne organizacje międzynarodowe powinny zapobiec, ograniczyć lub uregulować eksploatację ssaków morskich jeszcze bardziej restrykcyjnie niż podaje to konwencja.

Państwa powinny współpracować ze sobą w zakresie ochrony ssaków i w kwestii waleni, powinny też współpracować z kompetentnymi organizacjami międzynarodowymi w celu ich ochrony, gospodarki nimi i prowadzenia badań naukowych.

2.2.4. Konwencja ONZ o Różnorodności Biologicznej

Konwencja o różnorodności biologicznej tzn. Konwencja z Rio de Janeiro (CBD) (13)  została podpisana w 1992r. i weszła w życie w Polsce w 1996r.
Jej celem jest globalna ochrona biologicznej różnorodności (ekosystemów, gatunków, zasobów genetycznych), zrównoważone użytkowanie zasobów różnorodności biologicznej tak, by płynące z ich użytkowania korzyści były dzielone  w sprawiedliwy i niezależny sposób. W skład konwencji wchodzi odrębny program roboczy dotyczący środowiska morskiego i wybrzeży, którego celem jest zwiększenie różnorodności biologicznej mórz i  wybrzeży morskich.

Agenda konwencji zawiera pięć głównych problemów wymagających rozstrzygnięć:

1. Wdrażanie zintegrowanego zarządzania obszarami morskimi i wybrzeżem (IMCAM) ¹⁴
2. Ochrona żywych zasobów obszarów morskich i wybrzeża
3. Tereny chronione obszarów morskich i wybrzeża
4. Marikultura
5. Inwazje gatunków egzotycznych

2.2.5. Europejska Strategia Morska Wspólnoty Europejskiej

Komisja Europejska opracowała tzw. „Zieloną Księgę” dotyczącą przyszłej unijnej polityki morskiej (dokument COM (2006) 275) ¹⁵. Podstawowym celem strategicznym na lata 2005-2009 zawartym w tym dokumencie jest „szczególna potrzeba określenia wszechstronnej polityki morskiej ukierunkowanej na rozwijanie prosperującej gospodarki morskiej w sposób zapewniający zrównoważoną ochronę środowiska. Taka polityka powinna być wspierana badaniami naukowymi, technologią i innowacjami na najwyższym poziomie”. Cel ten oparty jest na dwóch filarach, pierwszym odwołującym się do strategii Lizbońskich i drugim służącym poprawie stanu zasobów, na których opierają się wszystkie działania w tej dziedzinie, a więc stanu samego morza. Wymaga to zarządzania opartego na ekosystemie i wspartego wiedzą naukową. Komisja przygotowała podstawy takiego zarządzania, przedstawiając swoją strategię tematyczną dotyczącą środowiska morskiego i zawartą w propozycji dyrektywy strategii morskiej (COM (2005) 505 wersja ostateczna) ¹⁶.

Głównym założeniem strategii jest osiągnięcie dobrego stanu środowiska morskiego przed rokiem 2021. W sprawie ssaków morskich, strategia zaleca ocenę i badanie populacji, ich statusu i zasięgu  występowania, by określić istniejące zagrożenia i środki, które należy podjąć w celu ich ochrony.

2.3. Ochrona morświna w prawodawstwie polskim

W Polsce morświny są chronione od 1984r. Aktualnie czyni to Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dz. U. Nr 220, poz. 2237). Wpisany do Załącznika nr 1 jako wymagający ochrony czynnej zaliczony został do gatunków zwierząt objętych ochroną ścisłą. Jest także wpisany do „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt” (Głowaciński ed.2001).

2.4. Status morświna w prawie innych krajów bałtyckich

Także inne kraje bałtyckie oceniając skalę zagrożenia na którą są narażone bałtyckie morświny  wyznaczyły wysoki status ochronny dla tego gatunku.

Jeśli gatunek nie został zapisany na liście danego kraju, może to być spowodowane tym, że nie występuje na terenie kraju; że gatunek, z jakiejś przyczyny, nie był poddawany ocenie lub, że został oceniony jako nie należący do zagrożonych.

Organ Unii Europejskiej,  Europejska Agencja Środowiska (EEA) w swojej bazie dot. bioróżnorodności Europy (EUNIS) ¹⁷ podaje takie dane dla 5 bałtyckich krajów.

2.5. Regulacje prawne w ramach Wspólnej Polityki Rybackiej UE

W 2002r. miała miejsce reforma Wspólnej Polityki Rybackiej UE. W ramach tej reformy Rada Wspólnoty Europejskiej wydała rozporządzenie Rady (WE) nr 2371/2002 z dnia 20 grudnia 2002r. w sprawie  ochrony i zrównoważonej eksploatacji zasobów rybołówstwa w ramach Wspólnej Polityki Rybołówstwa (Dz.U. L 358 z 31.12.2002, str .59). Zgodnie z artykułem 2 rozporządzenia, Wspólna Polityka Rybołówstwa ma zapewnić taką eksploatację żywych zasobów wodnych, która gwarantowałaby zrównoważone warunki ekonomiczne, środowiskowe i społeczne. W tym celu, Wspólnota zastosuje podejście zapobiegawcze poprzez podjęcie środków mających na celu ochronę i utrzymanie żywych zasobów wodnych, zapewnienie ich zrównoważonej eksploatacji oraz zminimalizowanie wpływu działań połowowych na morski ekosystem. Wspólna Polityka Rybołówstwa ma być zgodna z innymi politykami Wspólnoty, w szczególności zaś z polityką środowiskową.

Dyrektywa Rady nr 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992r. w sprawie ochrony naturalnych siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory przyznaje waleniom status ścisłej ochrony i wymaga od Państw Członkowskich podjęcia kontroli stanu ochrony tego gatunku. Państwa Członkowskie powinny również ustanowić system mający na celu monitorowanie przypadkowych odłowów i zabijania tego gatunku oraz podjęcia dalszych środków związanych z badaniami i ochroną, niezbędnych dla zapewnienia braku istotnego wpływu przypadkowych odłowów i zabijania na omawiany gatunek.

2.5.1. Rozporządzenie Rady (WE) nr 812/2004 z dnia 26 kwietnia 2004r. ustanawiające środki dotyczące przypadkowego odławiania waleni w trakcie połowów ryb oraz zmieniające Rozporządzenie (WE) nr 88/98

Mając powyższe na uwadze Rada wydała rozporządzenie nr 812/2004 z dnia 26 kwietnia 2004 r. ustanawiające środki dotyczące przypadkowych odłowów waleni na łowiskach i zmieniające Rozporządzenie (WE) nr 88/98 (Dz.U. L 150 z 30.4.2004, str. 12). Rozporządzenie to ustanawia środki, mające na celu ograniczenie przypadkowych odłowów waleni przez statki rybackie oparte na:

1. obowiązku stosowania akustycznych urządzeń odstraszających przez statki o dł. równej i większej 12m w rejonie 24 (część ICES IIId) na sieciach skrzelowych dennych, sieciach oplątujących i pławnicach,
2. opracowaniu i wdrożeniu programów monitorowania przypadkowych odłowów waleni na określonych łowiskach i dla określonych narzędzi połowowych z pomocą obserwatorów na pokładach statków o dł. 15m i więcej oraz z pomocą badań naukowych lub projektów pilotażowych dla statków rybackich poniżej 15m,
3. stopniowego wprowadzaniu zakazu posiadania na pokładzie statku rybackiego i używania  pławnic dryfujących.

Ad.1. Akustyczne urządzenia odstraszające tzw. pingery, zgodnie z rozporządzeniem, powinny być używane od 1.06.2005r. na statkach o długości większej niż 12 m we wskazanych rejonach wód przybrzeżnych Szwecji –  bałtyckim Wybrzeżu Skanii, a od 1.01.2007 na podobszarze 24 (ICES IIId)) Morza Bałtyckiego. Skutki stosowania urządzeń odstraszających na łowiskach objętych rozporządzeniem mają zostać ocenione w drodze badań naukowych lub programów pilotażowych.

W dniu 20.04.2006r. Dyrekcja Generalna ds. Rybołówstwa i Spraw Morskich Komisji Europejskiej  zorganizowała w Brukseli spotkanie Grupy Roboczej Ekspertów w sprawie technicznych aspektów używania akustycznych urządzeń odstraszających, gdzie przedstawiono wyniki czterech programów pilotażowych. Obrady miały na celu dyskusję nad technicznymi aspektami używania pingerów – tj. kwestii takich jak mocowanie ich do sieci, awaryjność, żywotność, ograniczenia wydajności połowowej, wpływ na bezpieczeństwo załóg i wpływ na inne urządzenia połowowe.

Ad.2. Państwa członkowskie Wspólnoty Europejskiej powinny wprowadzić program monitorujący, którego celem będzie zbieranie informacji o przypadkowych odłowach waleni (w tym morświnów). Rozporządzenie zobowiązuje państwa członkowskie do wyznaczenia na swoich statkach rybackich o długości min. 15m niezależnych, wykwalifikowanych i doświadczonych obserwatorów. Zadaniem obserwatorów jest monitorowanie  przypadkowych odłowów waleni oraz gromadzenie danych niezbędnych do dokonania ekstrapolacji zaobserwowanych przyłowów na całe łowisko. Plan monitorowania przyłowu morświnów ma obejmować połowy włokami pelagicznymi przez cały rok na obszarze ICES IIId (na północ od równoleżnika 59˚N tylko w okresie od 1.06 do 30.09) oraz połowy sieciami skrzelowymi dennymi i sieciami oplątującymi o wielkości oczka większej lub równej 80mm.

Monitoring powinien był rozpocząć się 1.01.2006r. i być opracowywany dla każdego roku. Programy monitorowania powinny być wystarczająco reprezentatywne, poprzez objęcie obserwacją statków floty, okresów połowowych i łowisk w odpowiednim zakresie. Rozporządzenie definiuje, że taki projekt powinien objąć min. 5% nakładu połowowego  dla floty takiej jak polska.

Raporty o przeprowadzeniu programu monitorującego powinny być corocznie przesyłane do Komisji. Artykuł 5.2 rozporządzenia daje obserwatorom prawo do prowadzenia innych obserwacji  w celu zgromadzenia wiedzy naukowej o składzie połowu na badanych statkach oraz stanie biologicznym zasobów rybackich.

Obowiązkiem państw członkowskich jest także podjęcie działań mających na celu zgromadzenie danych naukowych dotyczących przypadkowych połowów waleni przez statki o długości całkowitej nie przekraczającej 15m w drodze odpowiednich badań naukowych lub projektów pilotażowych. Wg informacji Morskiego Instytutu Rybackiego żadne takie programy  nie są ani realizowane ani planowane. W świetle dotychczasowych danych o przyłowie morświnów w Polsce, które wskazują na rybołówstwo przybrzeżne jako główne  zagrożenie dla tych zwierząt, istnieje szczególna potrzeba  określenia skali problemu i stopnia zagrożenia dla morświnów.

Ad.3.  Zgodnie z rozporządzeniem Rady (WE) nr 812/2004 oraz rozporządzeniem Rady (WE) nr 2187/2005 z 21 grudnia 2005r. w sprawie zachowania zasobów połowowych w wodach Morza Bałtyckiego, cieśnin Bełt i Sund,  poprzez zastosowanie środków technicznych oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) 1434/98 i uchylającym rozporządzenie (WE) 88/98 całkowity zakaz posiadania na pokładzie statku rybackiego i używania pławnic na wodach wspólnoty wejdzie w życie z dniem 1 stycznia 2008r. Do tego czasu ilość używanych pławnic ma być stopniowo redukowana, z tym, że  oba rozporządzenia inaczej  definiują tempo redukcji ilości statków posiadających specjalne zezwolenie na używanie pławnic. Państwa członkowskie mają obowiązek przekazywania co roku Komisji wykazu statków, które uzyskały zezwolenia na połów z zastosowaniem sieci dryfujących.

W związku z wprowadzeniem stopniowego zakazu używania pławnic, Polska wystąpiła w 2004r. z wnioskiem, w trybie art. 57 Aktu Przystąpienia, o trwałą derogację m.in. w odniesieniu do obowiązku używania akustycznych urządzeń odstraszających na statkach używających do połowu pławnic i sieci skrzelowych dennych w podobszarze 24 ICES Morza Bałtyckiego.

Stosowny zapis w rozporządzeniu Rady (WE) nr 2187/2005, który umożliwia kontynuowanie polskim rybakom prowadzenie połowów łososi, spowodowało, że wniosek o trwałą derogację stał się bezzasadny. W związku z powyższym, w dniu 6 stycznia 2006r., pod obrady Rady Ministrów został przedłożony wniosek o odstąpienie od złożonego wcześniej wniosku ¹⁸  o derogację i został on zaakceptowany.

Ministerstwo Gospodarki Morskiej planuje obecnie ponowne przygotowanie i złożenie wniosku o ustanowienie trwałej derogacji do przepisów rozporządzenia Rady (WE) nr 812/2004 ¹⁹.

2.5.2. Rozporządzenie Rady (WE) nr 2187/2005 z dnia 21 grudnia 2005r. w sprawie zachowania zasobów połowowych w wodach Morza Bałtyckiego, cieśnin Bełt i Sund poprzez zastosowanie środków technicznych oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1434/98 i uchylające rozporządzenie (WE) nr 88/98

Kolejnym dokumentem podejmującym działania w stosunku do przyłowu małych waleni było rozporządzeniem Rady WE nr 2187/2005 z dnia 21 grudnia 2005r. w sprawie zachowania zasobów połowowych w wodach Morza Bałtyckiego, cieśnin Bełt i Sund poprzez zastosowanie środków technicznych oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1434/98 i uchylające rozporządzenie (WE) nr 88/98.

W komentarzu do art. 11 projektu dokumentu rozporządzenia Rady nr 2187/2005, Polska złożyła sprzeciw do programu ograniczenia incydentalnych połowów morświnów bałtyckich polegającego na wprowadzeniu zakazu używania pławnic, stojąc na stanowisku, że brak jest dowodów wskazujących, że są one bardziej szkodliwe dla morświnów od innych narzędzi. Polska zaproponowała rozwiązanie kompromisowe polegające na odroczeniu redukcji ilości pławnic.

Rada WE w trzech miejscach tego rozporządzenia w sposób bezpośredni dotyka problemu użytkowania pławnic w odniesieniu do przyłowu waleni. W artykule 9 rozporządzenie wprowadza w latach 2006 i 2007 stopniową redukcję ilości statków poławiających pławnicami, ale zgodnie z zaproponowanym przez Polskę rozwiązaniem znosi obowiązek ich redukcji w roku 2007 w obszarach ICES 25-32. Nie zmienia natomiast ostatecznego terminu całkowitego zakazu tych połowów (od 1 stycznia 2008). Ponadto w  artykule 10, pkt.1, ppkt. c. zobowiązuje kapitanów statku rybackiego używających pławnic do prowadzenia dziennika pokładowego i  codziennego zapisu w nim ilości, daty i miejsca przyłowów waleni. Dodatkowo treścią artykułu 27, dotyczącego oceny naukowej rodzajów narzędzi, Komisja zapewnia przeprowadzenie w terminie do dnia 1.01.2008r.  naukowej oceny skutków używania w szczególności sieci skrzelowych, trójściennych i oplątujących dla waleni i przedstawi jej wyniki Parlamentowi Europejskiemu i Radzie.

Status ochronny – fragmenty z „Projektu krajowego planu zarządzania dla gatunku: MORŚWIN”. Ministerstwo Środowiska,  Warszawa, 2007.